مروری بر وقایع دوران محمدشاه‎ ‎قاجار

پس از رسیدن خبر فوت فتحعلی شاه به تبریز، محمد شاه فرزند عباس میرزا در تاریخ ششم رجب 1250 در تبریز با همیاری میرزا ابوالقاسم فراهانی به تخت پادشاهی جلوس کرد و در چهاردهم این ماه به همراه سفرای انگلیس و توپخانه و سپاه مفصلی که فرماندهی آنها با لندزی از سران لشگری انگلیس بود، از آذربایجان به سمت تهران حرکت کرد.

دوران حکومت محمد شاه قاجار از بسیاری جهات حائز اهمیت است. شاید اولین و مهم ترین رخدادی که در مورد حکومت محمد شاه، سومین پادشاه قاجارمی توان به آن اشاره کرد نحوه انتخاب وی به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه است که مستقیما به نظر دولت روسیه انجام گرفت. از دیگر وقایع مهم این دوران واقعه جنگ هرات است که نهایتا با دخالت انگلیسی ها موجب جدایی کامل هرات از خاک ایران شد. بنا به اهمیت دوران چهارده ساله حکومت محمد شاه قاجار ذیلابه اختصار به بررسی وقایع و تحولات دوران حکمروایی این شاه از سلسله قاجار می پردازیم.‏

دوران سلطنت محمدشاه به لحاظ اعتقادی، واکنشی است به دوران پدر بزرگش؛ او بر خلاف فتحعلی شاه که شریعت را ارج مینهاد، طریقت را محترم می شمرد؛ در دستگاه حکومتی وی اهل تصوف قدرت گرفتند بویژه زمانی که قائم مقام در 1252 ق به قتل رسیدو به جای او حاج میرزای آقاسی، صدر اعظم شد این روند شتاب بیشتری گرفت. صدر اعظم جدید، معلم و مرشد پادشاه بود.

ارادت محمد شاه به تصوف و سرسپردگی خالصانه به معلم و صدر اعظمش، آقاسی، همه علایق او را تحت الشعاع قرار می داد. از افراد دیگری که در گرایش محمدشاه به تصوف موثربوده اند، محمدرضا همدانی(کوثرعلیشاه) و زین العابدین شروانی را می توان نام برد.

علاوه بر شورش های داخلی مانند‎ ‎شورش آقاخان محلاتی، قیام محمدعلی باب و فتنه سالار، حمله به هرات را می توان‎ ‎مهم ترین رویداد زمان حکومت وی دانست.

حمله به هرات

محمدشاه که در زمان ولیعهدی پدر خود عباس میرزا مأمور فتح هرات گردید، در حین محاصره هرات،به علت فوت پدرش عباس میرزا، هرات را رها کرد و با کامران میرزا حاکم هرات صلح کرده و قرار شد کامران میرزا هر ساله خراجی به دولت ایران بپردازد و خود را از دست نشاند این دولت بکند. اما در اوائل پادشاهی محمد شاه، کامران میرزا نقض عهد کرد و حتی متعرض سیستان شد.

 محمدشاه در 19 ربیع الثانی 1253 به قصد تسخیر هرات عازم شد. در این بین، چون انگلیسی ها با این جنگ مخالف بودند سعی زیادی در شکست خوردن محمد شاه کردند. کامران میرزا مردی بی کفایت بود، اما وزیر او یارمحمدخان، با جمع آوری سپاهی به تحکیم قلعة هرات پرداخت و پوتین جر، مهندس توپچی انگلیسی نیز او را در این کار جداً یاری نمود. محمدشاه و سپاهیانش محمد دو ماه پشت حصار هرات ماندند و نتوانستند آن را تسخیر کنند.

 با این که انگلیسی‌ها قول داده بودند که در مسائل مربوط به ایران و افغانستان مداخله ننمایند، به ایران اعلان جنگ دادند. آنها با رزم ناوهای خود، جزیره خارک را اشغال کرده و به بندر بوشهر نزدیک شدند. از این رو محمد شاه ناچار شد دست از محاصرهء هرات برداشته ودر سال 1254 هجری قمری به تهران بازگشت.

قیام آقا خان

 یکی از وقایع مهم دیگر دوران سلطنت محمد شاه قاجار، قیام آقاخان محلاتی، رئیس فرقه اسماعیلیه در کرمان بود. آقاخان از سپاه ایران شکست خورد ولی محمد شاه او را بخشید و به حکومت محلات فرستاد، اما آقاخان دوباره قیام نمود و این بار کرمان را گرفت ولی باز هم شکست خورد ودر سال 1257هجری قمری به هندوستان گریخت.

قیام سالار در خراسان

 در سال 1262 به علت بیماری محمدشاه و نابسامان بودن اوضاع دربار ، حسن خان سالار پسر آصف الدوله که به جای پدر حاکم خراسان شده بود، از قبول اوامر حاج میرزا آغاسی سر پیچید و علیه او شورش کرد. حسن خان سالار ابتدا قلعة کلات را تحت تصرف خود درآورد، سپس راه تهران را پیش گرفت و تا سبزوار جلو آمد.

  محمدشاه حکومت خراسان را به برادرش حمزه میرزا حشتمه الدوله سپرد و او را با سپاه کافی به خراسان روانه ساخت. سپاهیان دوطرف در بین سبزوار و شاهرود به هم رسیدند. سپاه سالار شکست خورد و از بین رفت. در اوایل سال 1264 سالار، تجدید قوا کرد. او مشهد را محاصره کرد ولی مجددا از حمزه میرزا شکست خورد. اما با بیمار شده حمزه میرزا، دوباره سرکشی را آغاز کرد.

در زمینه مناسبات خارجی، دوره محمدشاه، عصر تیرگی روابط با انگلستان بود‎ ‎تا جایی که روابط دیپلماتیک دو کشور مدت کوتاهی قطع گشت‎ ‎‏ اما با تهدید انگلیس مبنی‎ ‎بر عدم خروج از خارک و بنادر جنوبی، ایران ناچار به از سرگیری روابط شد. در مقایسه‎ ‎با انگلستان، روسیه مراودات دوستانه تری با دربار شاه داشت اما در کل، شاه و صدر‏‎ ‎اعظم وی برای برون رفت از چنگال دو قدرت بزرگ در طول دوره حکمروایی خود به دنبال نیروی سومی بودندکه آنها را از وضعیت موجود رهایی بخشد. ارتباط با فرانسه و فرستادن سفیر بدان کشور در راستای همین هدف صورت گرفت. روابط با دولت عثمانی نیز در دوره‎ ‎محمد شاه به دلیل حمله به محمره در 1254 ق و اذیت و آزار مسافران و زوار ایرانی، رو‏‎ ‎به تیرگی نهاد و نهایتاً در مذاکرات ارزنه الروم با صلح دو طرف خاتمه‎ ‎یافت‎.‎از نظر پیشرفت و تجدد نیز‎ ‎اقداماتی در دوره او صورت گرفت: اولین روزنامه ایران با عنوان «کاغذ اخبار» در‏‎ ‎سال 1252 ق در زمان صدارت آقاسی چاپ شد که حاوی اخبار ممالک شرق و غرب بود و مدیریت‎ ‎آن را میرزا صالح شیرازی بر عهده داشت؛ فرستادن محصل به کشورهای اروپایی که از زمان‎ ‎فتحعلی شاه آغاز شده بود در این دوره فزونی گرفت: کسانی همچون حسینعلی خان، میرزا‎ ‎رضاخان، میرزا حسینخان سپهسالار، میرزا ملکم و...از جمله این محصلین‎ ‎بودند‎.‎

محمدشاه در طول دوران زمامداریش به سادگی زیست و همواره پیرو و‎ ‎مرید صدر خود باقی ماند. اقدامات او در جهت تفکرات اعتقادی که داشت حائز اهمیت‏‎ ‎هستند. شاه قبه مطلای کربلارا از نو بازسازی کرد، مساجدی به دستور او ساخته شدند ـ‎ ‎مسجد جامع خوی نمونه ای از این موارد است‎ - ‎فروش مشروبات الکلی را ممنوع کرد او حتی در‎ ‎ابتدای فرمانرواییش عطایای سلطنتی را بین علما و سادات توزیع‏‎ ‎نمود.

مرگ محمدشاه

سرانجام محمد شاه قاجار در سن 42 سالگی بعد از 14 سال و 3 ماه سلطنت در ششم شوال سال 1264 هجری قمری به مرض نقرس از دنیا رفت و درحرم فاطمه ی معصومه به خاک سپرده شد.

دوران 14 ساله سلطنت محمد شاه به علت بی کفایتی نخست وزیر نادان و جاهل او میرزا آقاسی مملو از شورش‌ها و فتنه‌ها بود به طوری که روزگار سلطنت محمد شاه را پرتشنج‌ترین ایام سلسلهء قاجاریه به شمارمی آورند، به طوری که قیام‌ها و شورش‌های بزرگی ازجمله فتنه باب و قیام حسن خان سالارالدوله در خراسان در دوران سلطنت وی بروز نمود و تا روزگار سلطنت جانشین وی ناصرالدین شاه ادامه یافت.

منابع : 1- مجمع جهانی اهل البیت / 2- عتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی / 3- ویکی پدیا